Naukowe Koło Fizyków

Kamil Ziemian

Historia Kółka Matematyczno-Fizycznego zaczyna się w 1893 roku, kiedy głównie za sprawą dwóch studentów Zdzisława Krygowskiego, późniejszego ojca polskiego projektu badań nad Enigmą, i Tadeusza Łopouszańskiego powstaje inicjatywa powołania tej organizacji. 3 grudnia tego roku, wraz z 18 innymi studentami, spotykają się na tzw. spotkaniu przedwstępnym, gdzie podejmują najważniejsze decyzje. Spotkanie to nie ma mocy prawnej, lecz jego uczestnicy zgadzają się jednogłośnie, że wszystkie decyzje podjęte tego dnia zostaną przyjęte na pierwszym Walnym Zgromadzeniu Członków Koła.

Zachowała się informacja, że 24 Marca 1894 roku istnienie kółka aprobuje Policja Carsko-Królewska Austro-Węgier, rządzonych wówczas przez cesarza Franciszka Józefa. Miesiąc później, 22 kwietnia, odbywa się pierwsze Walne Zgromadzenie Członków Kółka. Bierze w nim udział 15 studentów, obecni są Krygowski, Łopuszański, a także sekretarz UJ Leon Cyfrowicz. Pierwszym przewodniczącym w historii kółka zostaje Krygowski, kuratorem zaś Władysław Natanson, możliwe, że najwybitniejszy ówcześnie fizyk na UJ.

Na tym etapie działalność kółka stanowi organizowanie Zwyczajnych Zebrań na których studenci, bądź ich goście, wygłaszają referaty, następnie zaś nad nimi dyskutują. Pierwsze tego typu spotkanie ,na którym Krygowski miał wygłosić wykład pod tytułem ,,Wstęp do teorii równowagi cieczy'' na temat wyników uzyskanych przez Poincarego, zaś student Zajączkowski wystąpienie ,,O liczbach niewymiernych'', odbywa się 6 Maja 1894 roku. Ponieważ jednak Zajączkowski rozchorował się, wygłoszony był tylko referat Krygowskiego, którego słuchało 12 członków Kółka, dwóch gości i Władysław Natanson.

Czytelnik zwróci uwagę, że w owej chwili Poincare był wciąż czynnym matematykiem, referat ten dotyczył więc bieżących badań, nie zaś wyników dobrze znanych. Sam Natanson, który był na początku istnienia aktywnym uczestnikiem zebrań kółka, sugerował jego członkom, że należy być na bieżąco z osiągnięciami nauki i informować członków o nowo wydanych dziełach oraz rozprawach. Uważał również, że kółko powinno poruszać problemy ,,prądów zmierzających do zreformowania nauczania matematyki i fizyki''.

Do 1900 roku kółko posiada już swoją bibliotekę, zaś w 1902 roku decyduje się na wydanie autografów z wykładów Stanisława Zaremby, Władysława Natansona i niezidentyfikowanego do tej pory prof. Witkowskiego. Egzemplarz jednego z dzieł Zaremby, wydanego przez kółko, jest do dziś w posiadaniu NKF-u.

Z okresu sprzed I Wojny Światowej, warto wymienić nazwiska kilku członków kółka. Byli wśród nich Antoni Maria Emilian Hoborski, pierwszy rektor Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica, Alfred Rosenblatt, późniejszy współzałożyciel Peruwiańskiej Akademii Nauk Naturalnych, Ścisłych i Fizycznych w Limie, Włodzimierz Stożek, członek Lwowskiej Szkoły Matematycznej, który poniósł śmierć w egzekucji profesorów lwowskich w nocy 3 na 4 lipca 1941 roku, oraz Janusz Jędrzejewicz, major Wojska Polskiego oraz krótkotrwały premier w latach 1933-1934. Ponadto w 1906 roku gościem koła był wybitny matematyk Władysław Sierpiński, który wygłosił referat o pewnej całce oznaczonej i wnioskach jakie z niej płyną.

Do dnia dzisiejszego nie zachowały się niestety informacje o tym, co działo się z kółkiem w latach 1913-1923. Wiadome jest, że działo ono w latach 1923-1930. Wtedy właśnie rodzi się zwyczaj przyznawania honorowego członkostwa w kółku. Pierwszy ten tytuł otrzymuje ważna postać środowiska matematycznego - Samuel Dickstein - za wsparcie jakie kółku udzielił, choć nigdy nie był jego członkiem. Pierwszymi członkami kółka, którzy uzyskali tytuł honorowych, są wspomniany już Alfred Rosenblatt i niezidentyfikowany do dziś inż. Michalski.

Burzliwye lata 30 i okres II Wojny Światowej to kolejna biała plama na kartach historii kółka. Pewne informacje na temat jego dalszych losów pochodzą dopiero z lat 1947-1948. Wiadomo, że jeszcze w roku 1947 funkcjonowało pod nazwą Kółka Matematyczno-Fizycznego. Jednak klimat nowo powstałej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nie sprzyjał takim tego typu inicjatywom studenckim i w 1949 roku koło zostało ,,zreorganizowane'', a w jego miejsce utworzono Koła Wydziałowe.

12 października 1950 r. przynosi następującą informację: „Kol. Rumak oznajmił, iż w związku z instrukcjami otrzymanymi przez niego na odprawie przewodniczących K.W. [Kół Wydziałowych] ostateczna likwidacja Koła, od dawna już zaplanowana, może nastąpić koło 20-go.” Jak się wydaje rozwiązania zostały narzucone działaczom kółka z góry i miały na celu większą kontrolę nad zrzeszeniami studentów. Według planów miały zostać utworzone aż cztery koła: dwa dla fizyków i dwa dla matematyków. Biblioteka kółka miała zostać przejęta przez Senat Akademicki, zaś zarząd każdego z nich miało stanowić czterech studentów i dwóch asystentów.

Ostatecznie nowe koła naukowe nie zostały utworzone i przez całe lata 50 kółko nie było oficjalnie istniejącą organizacją. Jaki był dokładnie jego los - trudno ustalić. Krzysztof Ciesielski twierdzi, że nigdy nie zostało rozwiązane i działało dalej mimo braku oficjalnych władz. http://kmsuj.im.uj.edu.pl/125lat/about/…

Warto dodać, że w tym krótkim okresie - od końca II Wojny Światowej, do 1950 roku - członkami koła byli,  między innymi: Stanisław Łojasiweicz, wybitny matematyk i późniejszy profesor UJ; Andrzej Hrynkiewicz, przez wiele lat związany z Instytutem Fizyki Jądrowej w PANie oraz Jacek Hennel.

W 1959 roku powstaje Koło Studentów Matematyki UJ, zaś rok później, Naukowe Koło Fizyków Studentów UJ. I tutaj drogi obu organizacji wywodzących się z Kółka Matematyczno-Przyrodniczego się rozchodzą, dlatego od tego miejsca traktować będzie wyłącznie o dziejach koła fizyków.

Powstanie Naukowego Koła Fizyków Studentów UJ zostało zatwierdzone przez prorektora ds. ogólnych profesora Wiktora Jakubowskiego 21 listopada 1960 roku, formalnie rozpoczynając jego działalność 12 grudnia tego roku. Pierwszym jego przewodniczącym został Andrzej Bałanda, późniejszy profesor UJ.

Lata 60 są czasem intensywnej działalności NKFu. Istnieją w nim sekcje: teoretyczna, doświadczalna, jądrowa i elektroniczna, organizowane są seminaria z języka angielskiego, co w owych czasach nie było oczywistością, był to bowiem język ,,imperialistycznego wroga państw demokracji ludowej''. Współorganizowany jest Ogólnopolski Zjazd Kół Naukowych Fizyków. Zachowała się informacja, jakoby skarbnik tego zjazdu Tomasz Dohnalik (obecnie emerytowany profesor UJ), musiał złożyć do Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Pracy prośbę o pozwolenie na wydruk 180 zaproszeń i takiej samej liczby programów, co dość dobrze prawdopodobnie oddaje ducha tego okresu.

W dniach 18-28 sierpnia 1963 roku zorganizowano w Turbaczu Szkołę Letnią Studentów Fizyki, zaś w październiku tego roku odbył się złaz fizyków w Dolinie Będkowskiej. Wydarzenia te zapoczątkowały prawdopodobnie żywą wciąż tradycję wycieczek górskich studentów fizyki z UJ. Organizowane są ponadto praktyki w ZSRS, NRD i na Węgrzech, zaś w 1964 roku odbywa się bal na 300 osób z winem i kanapkami z pasztetem. Organizowane są wyjazdy do reaktora w Świerku oraz seminaria międzyuczelniane. Koło uzyskuje też własną pracownię.

Na przełomie 1962/63 roku NKF w ten sposób podsumował swoją sytuację „Sesja i zima stulecia dotkliwie sparaliżowały pracę koła.'' Z perspektywy lat stwierdzić można, że pewne rzeczy od tego czasu się nie zmieniły.

Aktywność koła jest utrzymywana przez lata 70, kiedy to działają w nim sekcje: dwie teoretyczne, numeryczna, astrofizyczna i elektroniczna. Nie ustają również praktyki zagraniczne: w Lipsku (ówczesnej NRD) i Wilnie (ówczesny ZSRS). Planowana jest również 80 dniowa Studencka Wyprawa Badawcza przez ZSRS, Iran, Afganistan, Pakistan, Indie, Irak, Turcję, Bułgarię, Rumunię, Węgry i Czechosłowację. Jej ostateczne losy nie są znane, wydaje się jednak, że doszła do skutku.

Sytuacja polityczna w PRLu nie omija jednak koła i NKF zostaje ono w tym czasie częściowo uzależnione od Socjalistycznego Związku Studentów Polskich.

Początek lat 80 to okres wielkich zmian w, na które NKF znów nie jest na nie obojętne. Jak dowiadujemy się z zapisków z 21 października 1981 roku, w roku akademickim 1980-1981 udało się mocno uniezależnić mu od Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. Jednocześnie działalność koła prawie zniknęła, gdyż większość jego członków zaangażowała się w właśnie powstały Niezależny Związek Studentów. Nowym prezesem zostaje wybrany Karol Życzkowski (obecnie profesor na UJ), który nie wie jeszcze, że przyjdzie mu kierować kołem w prawdopodobnie najtrudniejszym okresie od jego założenia w 1960 roku do dnia dzisiejszego.

13 grudnia 1981 roku zostaje wprowadzony Stan Wojenny. Członkowie NKFu spotykając się 26 grudnia 1982 roku tak opisują mijający rok: ,,Rok akademicki nie należał do normalnych, co odbiło się również na pracy koła.'', ,,Koło działało także w najtrudniejszych momentach roku: podczas strajku [listopad-grudzień 81] współuczestniczyło w organizacji referatów i wykładów w ramach „Wolnego Uniwersytetu”. W styczniu i lutym 82 podczas przymusowej przerwy w nauce Koło prowadziło samokształcenie i wykłady uzupełniające.''

Za swój „największy sukces koło [uważa] doprowadzenie do zorganizowania w tak trudnym okresie Ogólnopolskiego Zjazdu Kół Fizyków”, odbyło się ono w Zakopanem w dniach 3-6 czerwca 1982. Zorganizowane zostały też dwa cykle seminariów, szkoła jesienna i letnia, a w dniach 4-6 lutego 1982 odbył się narciarki zjazd Koła w Zakopanem. Jako ciekawostka, kołowa sekcja programowania ma swoje własne konto o Odrze, Cyberze i Merze. Pomimo trudnych czasów udało się też zorganizować kilka towarzyskich „herbatek”.

W drugiej połowie lat 80, wraz z pojawiającą się możliwością wyjazdu z PRL, opuszcza ją wielu z działaczy koła i znów jego działalność mocno słabnie. Wraz z 1989 rokiem, świat ponownie zmienia swój kształt polityczny, kulturowy, gospodarczy, jak też naukowy i wkracza w okres, w którym żyjemy obecnie. NKF zaś nie zniknął w zamęcie i zmianach tamtych lat i wciąż żyje i działa XXI wieku.

Uwagi.

Historia ta powstała na podstawie archiwów, obejmujących lata 1893-1913, 1947-1950, i 1960-2018. Z tego względu o dużych przedziałach czasu nie byłem w stanie nic napisać. Oprócz tego, ze względu na oryginalny powód jej powstania, kończy się ona nie na latach po 2010, lecz na 1989. Miejmy nadzieję, że kiedyś zostanie uzupełniona.